Zwart en oogverblindend
In 2012 bestaat het museum De Pont in Tilburg twintig jaar en de in Londen woonachtige Anish Kapoor (1954) was een van de twintig kunstenaars wiens werk destijds bij de opening werd getoond. Het museum bleef de kunstenaar volgen en van deze kunstenaar van de tegenstelling kreeg Nederland in 1995 de eerste solotentoonstelling te zien. En gelooft zijn ogen niet. Want dat die zwarte cirkel van een halve meter doorsnee op de vloer in een van de wolhokken in werkelijkheid een diep bolvormig gat in de grond is lijkt ware magie. Hoewel? De titel ‘Afdaling in het ongewisse’ geeft natuurlijk wel een zekere richting.
Kapoor is op 18-jarige leeftijd uit Bombay naar Engeland vertrokken en zijn gemythologiseerde, Indiase jeugdherinneringen vormen, naar eigen zeggen, nog steeds het kompas voor zijn artistieke productie. Zijn vroege, intens gekleurde sculpturen die wereldwijd de aandacht trokken, zijn rechtstreeks geïnspireerd op het jaarlijkse hindoeïstische Holifeest dat de komst van de lente combineert met de overwinning van het goede op het kwade en waarbij felle oogverbindende kleuren worden gebruikt. De kenmerkende poederige zachtheid van de op deze folklore geënte kunstwerken die de kunstenaar in de jaren ’80 realiseerde nodigen uit tot strelen. Hoe verleidelijker de aaibaarheid des te onbarmhartiger het verbod van de aanraking.
Verwarring als inspiratie
Hiermee dient zich een van de basiskenmerken in het werk van Kapoor aan: de interactie tussen kunstwerk en kijker. De kijker wordt op het verkeerde been gezet en het beeld blijkt niet wat het aanvankelijk lijkt te zijn (zacht, aanraakbaar, aaibaar). Eerste indrukken moeten worden bijgesteld tijdens het proces van kijken en ervaren. (afblijven, kwetsbaar, beschadig mij niet door je aanraking). Ook in recenter werk komt dit aspect van tegenstrijdigheid nadrukkelijk naar voren. Tijdens de Olympische Spelen afgelopen zomer was de 115 meter hoge toren ‘ArcelorMittal Orbit’ in het olympisch park in Londen ‘hot news’. Kapoors landmark werd vergeleken met de Eiffeltoren en met de in 1919 door Vladimir Tatlin ontworpen toren, maar Kapoor noemt zelf de toren van Babel, het symbool van de eeuwige verwarring, als inspiratiebron. Hij daagt de kijker uit het kunstwerk te bestijgen, eraan deel te nemen, de schijnbare instabiliteit en onvoltooidheid voor lief te nemen en aan den lijve de vele, soms tegengestelde, sensaties te ervaren die de constructie uitlokt.
Je ziet niet wat je ziet
Terug naar Tilburg. Waar de prestigieuze aankoop van het werk ‘Vertigo’(2008) dat met zijn oppervlak van gebogen glanzend gepolijst staal sinds een jaar oogverblindend staat te fonkelen in het museum mede aanleiding is voor deze tweede solotentoonstelling. Deze keer met een twintigtal sculpturen uit de periode 2006-2012. ‘Vertigo’ zelf is een adembenemend monster en slokt de ruimte van het museum met kijker en al op, om onmiddellijk al wat het zich ongevraagd weet toe-eigent te weerkaatsen, afhankelijk van het standpunt van aanzien te laten wisselen en grotesk te vertekenen. Bezoekers schuiven heen en weer, raken door de hallucinerende werking van het beeld hun gevoel voor oriëntatie kwijt, worden hoe dan ook deelnemer en laten zich met tamelijk plezier op het verkeerde been zetten. Want het leven is veilig, zolang het maar de kunst doet die ontregelt.
Kanongebulder
Het spectaculairste element van de tentoonstelling is een slagveld: Shooting in the Corner (2009), een installatie die in 2009 in de Royal Academy of Arts in Londen 300.000 kijkers wist te trekken. Een slagveld dat telkens stap voor stap, koel en vastberaden wordt opgebouwd. Een gesublimeerd beheerste en gecontroleerde operatie en eerder een ritueel dan oorlog. Al het schieten leidt tot intense spanning. Een onaangekondigd ander dan een aangekondigd salvo. Iedere dag zal een van de hiervoor speciaal geïnstrueerde medewerkers (een kleine ploeg van alleen mannen, geen vrouw die wilde schieten) op vaste tijden een van de honderden tien kilo zware en ordentelijk in het gleid opgestapelde bussen roodkleurige was in het kanon aanbrengen. Tergend langzaam wordt vervolgens de druk opgevoerd en tenslotte wordt de hendel overgehaald. BOEM, en dan heeft – nog voor je het beseft – de klomp rode was de vijftien meter naar de hoek van de zaal afgelegd en is met een snelheid van 80 km per uur tegen de wand gesmakt. Relativiteit van tijd en ruimte. Wachten, het beladen trage verstrijken van de tijd en dan de plotselinge en abrupte ontlading. Schieten als een rituele handeling, als moment suprême van bang wachten, en een slagveld dat dagelijks gecontroleerd bloedrood verder groeit.
Ook al ontstaat er in de loop der tijd een expressieve vorm, ook al heeft de handeling een grote dramatische geladenheid: de kunstenaar heeft er als uitvoerder geen bemoeienis mee. Voor Anish Kapoor is ook dát een belangrijk aspect in zijn opvatting over het kunstenaarschap. Een kunstwerk is zijns inziens geen instrument tot zelfexpressie of een middel om een boodschap te verkondigen, maar een zelfstandig iets dat in staat is een interactie te scheppen tussen de kijker en het werk. Do It Yourself is hier het medium.</br>
Het kunstwerk als materiaal en wij als kijkers kunnen het actief ondergaan en meemaken. Kapoor is een kunstenaar die wil dat zijn kunstwerken resoneren, een weerklank bieden. Die benadering levert kunstwerken op die geen verklaring behoeven, maar die louter leven van de ervaring. Het zijn vitale kunstwerken die uitdagen tot zinnelijkheid en tot overgeven aan de ervaring van het waarnemen.
Tine van de Weyer
Museum De Pont Tilburg Anish Kapoor 13 oktober – 27 januari 2013
